Zamki i Pałace - Kończyce Małe
Na południowym krańcu województwa śląskiego, 13 km na północ od Cieszyna, przy drodze do Jastrzębia Zdroju leży wieś Kończyce Małe. Zajmuje ona urozmaiconą krajobrazowo dolinę rzeki Piotrówki, a 96% jej powierzchni stanowią użytki rolne, lasy i stawy. Nad jednym ze stawów, na wyspie otoczonej fosą, zbudowano pod koniec XV lub na początku XVI wieku niewielki zamek, który kolejny właściciel Jan Sedlnicki z Choltic i Śląskiej Ostrawy, marszałek Księstwa Cieszyńskiego, rozbudował i przebudował w 1560 r., nadając mu charakter renesansowy. Jako wiano córki Sedlnickiego Katarzyny zamek wszedł w posiadanie Piotra Czelo z Czechowic, syna Jana - kanclerza Księstwa Cieszyńskiego.
Kończycki zamek, zbudowany z cegły i kamienia, potynkowany, był kilkakrotnie przebudowywany (w 1560 r., w XVIII wieku, w 1880 r. i w latach 1956-58). Pierwotnie był budowlą czworoboczną z dziedzińcem pośrodku. Do naszych czasów zachowały się tylko dwa prostopadłe do siebie skrzydła, tworzące literę L: południowo-zachodnie i południowo-wschodnie. Zamek jest budowlą piętrową, częściowo podpiwniczoną. Od strony dziedzińca w przyziemiu obu skrzydeł posiada podcień filarowy, a w miejscu połączenia skrzydeł - przelotową sień sklepioną kolebkowo. Pomieszczenia parteru posiadają sklepienia kolebkowo-krzyżowe, kolebkowe na lunetach oraz żaglaste. Na piętrze jest podobnie, przy czym niektóre pomieszczenia posiadają belkowane stropy.
Urbuś Główny portal renesansowy ozdobiony jest herbem Sedlnickich "Odrowąż" i datą 1560. Arkady podcienia od strony dziedzińca rozmieszczone są nieregularnie i zamknięte łukami koszowymi. Filary zostały częściowo wzmocnione skarpami. Zamek posiada dach polski, łamany, który był pierwotnie kryty gontem. Jego okap został wsparty na drewnianych słupach.
Mało znana w historii Śląska, a wielce zasłużona dla Księstwa Cieszyńskiego rodzina Czelo (Tscholle, Tyelo, Tczolo, Czelone) pochodziła z Czechowic i pojawiła się na arenie dziejów prawdopodobnie w XIII wieku, choć pierwszy zapis w źródłach znajdujemy dopiero w 1430 r. i dotyczy on Mikołaja Czelo. Tenże Mikołaj w 1431 r. został starostą Księstwa Cieszyńskiego, tworząc podstawy majątkowe rodu. Oprócz rodzinnych Czechowic zakupił Boguszowice i Krasną koło Cieszyna.
Kończyce Małe, plan zamku (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce) Wnuk Mikołaja - starosty ksią-żęcego, Henryk Czelo, ukończył w 1468 r. Akademię Krakowską i pełnił odpowiedzialne funkcje w kancelarii książęcej (był m.in. notariuszem, a potem kanclerzem). Drogą zakupów i darowizn książęcych powiększył też rodowy majątek o Bielowicko, Dzięgielów i parcele w samym Cieszynie.
Już za życia Henryka Czelo, podjął pracę w kancelarii książęcej jego syn Jan, zostając w 1502 r. po śmierci ojca kanclerzem księstwa cieszyńskiego. Wielokrotnie reprezentował księcia, tak wobec petentów krajowych, jak i w sprawach poza granicami księstwa. Śmiało też można powiedzieć, że za czasów jego działalności rodzina Czelo wysunęła się na czoło szlachty Księstwa Cieszyńskiego. Jan Czelo powiększył rodowy majątek, kupując część wsi Nydek, Małą i Wielką Pruchnę, Gródek, parafialną wieś Drogomyśl, a z darowizny książęcej otrzymując Wędrynię i Leszną. Drogomyśl stał się jego wsią rezydencjalną i stąd od 1529 r. tytułował się "Jan Czelo z Czechowic i na Drogomyślu".
Herb rodziny Czelo, rys. Edward Wieczorek W czasie dominującej roli Jana Czelo kanclerza (1502-1543) spotykamy w źródłach jeszcze innych przedstawicieli rodu: Jerzego z Czechowic, księdza Kaspra (późniejszego kanonika katedry wrocławskiej) i czterech Janów - jeden występujący z przydomkiem Starszy, a dwóch z przydomkiem Młodszy (jeden z nich był w latach 1515-1517 sędzią Księstwa Cieszyńskiego, a drugi pisarzem w kancelarii książęcej).
Dzieci Jana Czelo kanclerza utworzyły dwie linie rodu: Piotr na Kończycach Małych i Drogomyślu, a Jan - na Dzięgielowie. Dawne gniazdo rodowe w Czechowicach otrzymała córka Katarzyna Czelo, która wyszła za mąż za Mikołaja Wilczka z Dobrozemic i Hulczyna.
Piotr Czelo z Małych Kończyc, władyka, syn Jana kanclerza, powiększył majątek Czelów o wieś Bąków koło Strumienia oraz lasy i góry za wsią Wędrynia. Z małżeństwa z Katarzyną Sedlnicką miał dwoje dzieci: Kaspra, późniejszego dziedzica Kończyc Małych i Ewę - żonę Wacława Slavibora Skrbeńskiego.
Synowie Kaspra Czelo - Jan i Jerzy - zmarli w okresie wojny trzydziestoletniej. W tym okresie znika też ślad po rodzinie Czelo. Z braku męskiego potomstwa tak skwapliwie gromadzony majątek rodzinny przeszedł przez małżeństwa kobiet w ręce innych śląskich rodów.
Kończyce Małe, dziedziniec zamku, foto Adam Urbuś W herbarzach polskich potraktowano rodzinę Czelo marginalnie (wspomina o nich tylko Boniecki), zaś z herbarzy niemieckich wynika, że pieczętowali się oni odmianą herbu "Odrowąż": w polu błękitnym rogacina w słup rozdarta (u Odrowążów jest rogacina na rozwartej zawiasie kotłowej), z dwiema różami, hełm z labrami, w klejnocie siedem pawich piór w koronie.
Od 1658 r. właścicielem zamku została rodzina Pełków, która posiadała Kończyce (z małą przerwą) do 1832 r. W tym roku kupują go Kukucz i Demel, a po nich Andrzej Grzybek z Cieszyna. Ponieważ nie posiadał on tytułu szlacheckiego, zmienił sobie nazwisko na Folwarczny. Folwarczni byli właścicielami zamku do końca II wojny światowej (ostatni z rodu - Jan (Hans) - zmarł w Kaczycach w 1951 r.).
Staraniem Urzędu Gminy w Zebrzydowicach przeprowadzono gruntowny remont zamku. Obecnie gmina szuka współpartnera z pomysłem na zagospodarowanie obiektu.
W Kończycach Małych warto także zwrócić uwagę na pamiątki wojny polsko-czeskiej z 1919 r.: pomnik 5 poległych (w części cmentarza przykościelnego) oraz krzyż drewniany w miejscu bitwy 26 stycznia 1919 r. i śmierci majora Cezarego Hallera - brata generała Józefa Hallera. Zwłoki majora Hallera pochowano na cmentarzu w Kończycach Małych, ale rodzina dokonała w 1922 r. ich ekshumacji do grobowca rodzinnego w Krakowie.
Edward Wieczorek