Katedra św. Piotra i Pawła w Gliwicach

• 

DZIEJE
    Gliwice po raz pierwszy wymienione są w historycznych dokumentach w 1276 r. Osada powstała na styku szlaków handlowych łączących Kraków z Wrocławiem. Pod koniec XIX w. szybki rozwój miasta spowodował, że mieszczący się koło rynku kościół Wszystkich Świętych stał się za mały, aby pomieścić wszystkich wiernych. Dzięki staraniom rajców miejskich w dniu 15.04.1890 r. władze kościoła podjęły decyzję o budowie nowego kościoła, który miał mieć jako patronów świętych Apostołów Piotra i Pawła. Patronat nad budową kościoła objęło miasto Gliwice, które podarowało plac po starym targu końskim oraz wyasygnowało kwotę 60 000 marek.

Część kosztów pokryła Kuria biskupia z Wrocławia. Projekt kościoła wykonał pochodzący z Bytomia, a mieszkający w Wiedniu prof. Bruno Heer. Projekt wykonany był wprawdzie dla parafii w Bogucicach, ale okazał się zbyt monumentalny dla niewielkiej wiejskiej parafii. Gliwicka Rada Parafialna, Wrocławska Kuria biskupia, magistrat Gliwic oraz czynniki rządowe w Opolu zatwierdziły projekt prof. Heera dla przyszłego kościoła parafialnego Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach. Nadzór finansowy nad budową sprawował ksiądz Paweł Buchali z parafii Wszystkich Świętych. Prace budowlane rozpoczęto 5 maja 1896 r. pod kierownictwem mistrza budowlanego Roberta Becka. Fundamenty musiały być dodatkowo wzmocnione, ze względu na napływ wód podziemnych. W dniu 6 lipca 1896 r. rozpoczęto prace murarskie, a 23.11.1896 r. poświęcony został kamień węgielny, co zamknęło pierwszy etap prac budowlanych. Dnia 3 kwietnia 1897 r. wznowiono prace budowlane, a z początkiem maja zakończono budowę fundamentów. Wymurowano 1 metr ściany, do czego użyto drobnych kamieni, a lico zewnętrzne wykonano z ciosanego piaskowca. Pod koniec 1898 r. ściany miały już 11 m wysokości, a 12 listopada zatknięto na belkach dachowych tradycyjną wiechę. Uroczystości dziękczynne odprawione zostały w kościele Wszystkich Świętych.
    W czwartym roku budowy zajęto się wykończaniem wnętrza kościoła. Prace murarskie wykonywała firma Jerzego Kuczory i Maxa Philipsa, malarskie – firma  Rother z Gliwic, prace ciesielskie – firma Franciszka Jellina, żelazną konstrukcję wieży wybudowała firma Sauer i Klos z Berlina. Cegłę na budowę kościoła produkowała cegielnia z Zabrza Ligoty oraz z Murcek, kamienie profilowane z Chojnowa na Dolnym Śląsku, a żeliwne balaski dostarczyła Huta Królewska z Gliwic. Witraże i roboty szklarskie wykonała firma Kliem z Raciborza. Całkowity koszt budowy kościoła wyniósł 493 221 ówczesnych marek niemieckich.

    W dniu 8 listopada 1899 r. ks. Proboszcz Paweł Buchali poświęcił kościół i odprawił w nim pierwszą mszę świętą. W uroczystości wzięło udział 40 duchownych wraz z przedstawicielami władz świeckich. Natomiast w środę 16 maja 1900 r. kościół został uroczyście konsekrowany przez biskupa Wrocławia – ks. Jerzego kardynała Koppa. W ciągu kilku następnych dni ks. kardynał udzielił sakramentu bierzmowania kilku tysiącom wiernych.
    W konsekrowanym ołtarzu głównym umieszczono relikwie św. Wiktora i świętej Innocenty. Kanoniczne erygowanie parafii odbyło się dnia 15 stycznia 1908 r. W 1906 r. przy kościele zaczęto prowadzić księgi metrykalne: chrztów, pogrzebów i ślubów. Pierwszym proboszczem został dotychczasowy lokalista i administrator ks. Józef Jagło.
    W dniu 12.06.1899 r. ks. P. Buchali poświęcił 3 dzwony z ludwisarni Braci Ullrich w Apoldzie: „Św. Maria”, „Św. Józef” i „Św. Jerzy”. Wykonane z brązu, były arcydziełem odlewnictwa. Dzwon „Św. Maria” ważył 3405 kg. Widniał na nim wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz herb miasta Gliwic. Napis na dzwonie głosił: „Wzniesiona została Matka Boża ponad wszystkie chóry anielskie”. Jego dolna średnica wynosiła 1,96 m, a wysokość 1,38 m.
    Drugi dzwon, „Św. Józef”, ważył 2010 kg. Ozdobiony był obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem oraz napisem: „Chwalony wierny mąż, sławny opiekun swego Pana”.  
    Trzeci dzwon, „Św. Jerzy”, ważył 943 kg. Widniał na nim obraz tego Świętego i inskrypcja: „Święty Jerzy broń nas w walce, abyśmy nie zginęli w czasie sądu ostatecznego”.
    Sygnaturka, ważąca 132 kg, zawieszona była w wieżyce, a wykonana została w ludwisarni braci Ulrich w Apoldzie w 1899 r.
    W dniu 26 czerwca 1917 r. dzwony zabrzmiały po raz ostatni, gdyż decyzją Niemieckiego Ministerstwa Wojny zostały zarekwirowane na cele zbrojeniowe. Dopiero po pięciu latach zamówiono nowe dzwony w ludwisarni w Bochum. Ponieważ brąz był materiałem reglamentowanym i bardzo trudno dostępnym, podjęto decyzję, ze nowe dzwony wykonane zostaną ze stali. W dniu 10 września 1922 r. zostały one poświęcone przez ks. prob. Józefa Jagło, a po raz pierwszy zadzwoniły w najbliższą niedzielę na pierwszej mszy. Dzwony te nie posiadają żadnych ozdób, jedynie łacińskie inskrypcje. Dzwon „Maria”, o wadze 3.405 kg i średnicy 1,88 m, posiada napis: „Święta Mario, Królowo Pokoju, módl się za nami! Od zarazy, głodu i wojny wybaw nas Panie! W czasie wojny trzy (dzwony) przetopiono, w czasie pokoju trzy ze stali odlano! W roku Pańskim 1922”.
    Dzwon „Św. Józef”, ważący 2010 kg, o średnicy 1,57 m, ma inskrypcję: „Święty Józefie, opiekunie nasz, wejrzyj na swoją rodzinę i bądź jej obrońcą. W roku Pańskim 1922, a zarazem w 25 rocznicę święceń kapłańskich ks. proboszcza Józefa Jagli”.
    Najmniejszy dzwon, „Święty Jerzy”, o średnicy 1,38 m, wadze 943 kg, ma wyrytą inskrypcję: „Święty Jerzy wstaw się za nami! 538 parafian poległo w czasie wojny 1914-1918! Niech spoczywają w pokoju! Nie ma większej miłości ponad tą, kiedy ktoś daje życie swoje za przyjaciół swoich. Jan 15,15”.
    W czasie II wojny światowej, w dniu 29.12.1941 r., na zarządzenie Ministerstwa Wojny, zarekwirowano na cele zbrojeniowe brązową sygnaturkę, odlaną w 1899 r.
    W roku 1934 przeprowadzono renowację wnętrza kościoła wg projektu mgr inż. Hinssena. Ozdobiono sklepienie prezbiterium symbolami siedmiu sakramentów świętych oraz symbolami czterech Ewangelistów, natomiast sklepienia nad ołtarzami bocznymi ozdobiono symbolami starochrześcijańskimi i symbolami z Litanii Loretańskiej. Ołtarz główny uzyskał kolory – kości słoniowej i czerwieni, z bogatymi złoceniami. Odnowiono również ołtarze boczne i ambonę, zachowując gotycką kolorystykę. Stacje Drogi Krzyżowej przerobiono, wmurowując je do ścian kościoła. W roku 1936 firma Rieger-Cocker wyremontowała i przebudowała organy, powiększając ilość głosów do 55.
    Gdy od 24 do 26.01.1945 r. trwały walki o Gliwice, wojska sowieckie prowadziły ostrzał artyleryjski, który spowodował m.in. poważne uszkodzenia kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Poważnie zniszczone zostały wiązania dachowe, część zewnętrznych murów kościelnych, wieżyczki boczne i wieża główna. Uszkodzone zostały również mury wewnętrzne, ołtarze, a także zniszczone zostały cztery witraże. Do remontu przystąpiono dopiero od 20 marca 1945 r. ze względu na zablokowanie przez wojska sowieckie kilku sąsiednich ulic. Pracami kierował mistrz budowlany Józef Łysoń. W latach 1955/56 odrestaurowano witraże przedstawiające św. Barbarę, św. Jadwigę, św. Piotra i Pawła oraz świętych Wojciecha i Jacka. Po Soborze Watykańskim II, w roku 1967, ustawiono w prezbiterium nowy ołtarz soborowy.
    W latach 1978/79 przeprowadzono kolejne malowanie kościoła. Projektantem i wykonawcą prac malarskich był artysta malarz J. Szmuc z Krakowa. Nowym elementem wystroju wnętrza kościoła są tajemnice Różańca Świętego, wykonane techniką sgraffito.
    W kwietniu 1995 r. architekci: mgr inż. Piotr Fischer i Henryk Nawratek z Gliwic opracowali projekt przebudowy i wystroju istniejącej w kościele salki katechetycznej na kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. W piątą rocznicę ustanowienia diecezji uroczystego otwarcia kaplicy dokonał biskup gliwicki Jan Wieczorek. W sierpniu 1998 r. wspomniani architekci opracowali kompleksowy projekt wnętrza katedry „Renowacja 2000”, obejmujący zmianę systemu ogrzewania, wykonanie krypty grzebalnej, modernizację prezbiterium, częściową zmianę posadzki kościoła, konserwację i powrót do pierwotnej kolorystyki ołtarzy, zmianę oświetlenia wnętrza katedry i malowanie ścian.
    W 2003 r. oddano do użytku Centrum Edukacyjne im. Jana Pawła II, według projektu opracowanego przez mgr inż. arch. Mariana Polaka.
    W dniu 25 marca 1992 r. papież Jan Paweł II bullą datowaną w uroczystość Zwiastowania Pańskiego erygował Diecezję Gliwicką, miastu nadał rangę stolicy tej diecezji, a kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła podniósł do godności kościoła katedralnego.

WNĘTRZE KATEDRY
Wymiary świątyni:
Wysokość:
1. wieży wraz z krzyżem – 75,5 m
2. nawy głównej – 19,5 m  
3. naw bocznych – 10,5 m
4. dachu – 30,0 m
Długość:
1. nawy głównej – 52,13 m
2. przedsionka pod wieżą – 7,50 m
3. nawy poprzecznej – 39,0 m
Szerokość:
1. nawy poprzecznej – 9,0 m
2. nawy głównej wraz z bocznymi – 20,0 m

Rzut poziomy kościoła
a) wejście główne; b) nawa główna; c) ołtarz główny; d) ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa; e) ołtarz Matki Bożej; f) kaplica; g) zakrystia

    Wejście do wnętrza prowadzi przez portal, nad którym namalowany jest obraz przedstawiający św. Apostołów Piotra i Pawła. Nad nim znajduje się witraż przedstawiający Baranka Bożego z aniołami, wykonany w 1911 r. w Monachium.

    W przedsionku po prawej stronie umieszczona jest rzeźba św. Antoniego Padewskiego, wykonana w 1927 r. przez bytomskiego rzeźbiarza Franza Schinka, a ufundowana przez rodzinę Wiktora Foltyna.

    Na ścianach nawy głównej rozmieszczone są stacje Drogi Krzyżowej, wyrzeźbione w drewnie w 1934 r. w warsztatach Buhla we Wrocławiu. Jej konserwację i powrót do pierwotnej kolorystyki wykonał w 2006 r. Zakład Konserwatorski z Lubaczowa.

    Po prawej stronie w bocznej nawie znajduje się ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa, wykonany przez zakład Buhla, w którym na centralnym miejscu umieszczono obraz Pana Jezusa. Po bokach ustawiono figury św. Antoniego Padewskiego oraz św. Franciszka z Asyżu, a powyżej figurę św. Błażeja. Ołtarz ufundował rolnik z Trynku, Błażej Goik. Nad obrazem, w oknie, wstawiony jest witraż Świętej Rodziny i Trójcy Przenajświętszej, ufundowany przez budowniczego kościoła, księdza Pawła Buchali.

    Obok umieszczono ołtarz Matki Boskiej Bolesnej, ufundowany w 1910 r. przez małżonków Ewę i Błażeja Goików z Trynku. Ołtarz zawiera relikwie św. męczenników: św. Candidusa, św. Feliksa i św. Klemensji. Po obu stronach Piety stoją aniołowie ze świecznikami. Ołtarz został wykonany w Zakładzie Sztuki Kościelnej Mayera w Monachium.

    W lewej nawie bocznej mieści się ołtarz boczny Najświętszej Marii Panny – wykonany przez zakład Buhla z Wrocławia. W ołtarzu obraz namalowany przez Juliana Waldowskiego z Wrocławia w 1899 r. Przedstawia on Matkę Boską z Dzieciątkiem jako Królową Nieba. Po bokach umieszczono figury św. Józefa i św. Anny, a powyżej figurę św. Alojzego. Ołtarze odrestaurował w latach 2007/2008 Zakład Konserwatorski z Lubaczowa.
    W tej samej nawie umieszczony jest również ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej ufundowany w 1912 r. przez mistrza rzeźniczego Jana Wowra, jako akt ekspiacyjny za świętokradzką zbrodnię, która miała miejsce na Jasnej Górze. Ołtarz wykonano w formie tryptyku. Zewnętrzny obraz przedstawia Boskiego Przyjaciela Dzieci. Na skrzydłach bocznych wyryte są reliefy błogosławionej Bronisławy i św. Notburgi. Pod mensą ołtarza znajduje się rzeźba św. Stanisława Kostki.

    Przed ołtarzem głównym stoi bogato zdobiona ambona. Reliefy na niej przedstawiają Boskiego Zbawiciela i czterech Ewangelistów. Na daszku ambony znajduje się figura przedstawiająca św. Jerzego, który ma upamiętniać fakt, że kościół budowany był w czasach, kiedy biskupem diecezji wrocławskiej był kardynał Jerzy Kopp oraz że kościół został przez tego księdza uroczyście konsekrowany.

PEZBITERIUM
    Ołtarz główny – wykonany jest z drzewa sosnowego przez Zakład Buhla z Wrocławia. Ma wys. 11 m i szerokość 5 m. W centrum znajduje się obraz Świętych Apostołów Piotra i Pawła, autorstwa Juliana Waldowskiego z Wrocławia. Po bokach umieszczono drewniane rzeźby św. Jadwigi Śląskiej i św. Elżbiety z Turyngii. U góry rzeźba św. Michała Archanioła oraz postacie czterech aniołów. Drzwiczki tabernakulum zdobione są kunsztownym złoconym okuciem.

    Na pamiątkę wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w Gliwicach (17 czerwca 1999 r.) w prezbiterium ustawiono: ołtarz papieski, ambonkę, tron papieski, krzyż procesyjny i świeczniki, a na ścianie – tablicę upamiętniającą to historyczne wydarzenie, autorstwa Zygmunta Brachmańskiego, artysty z Katowic. Ołtarz papieski został konsekrowany przez bpa Jana Wieczorka 17 czerwca 2000 r.
    Po lewej stronie, przed ołtarzem zamontowana jest marmurowa chrzcielnica, będąca darem mistrza budowlanego Jerzego Kuczory. Nakryta jest drewnianym wiekiem, zwieńczonym sceną chrztu Pana Jezusa przez Jana Chrzciciela w Jordanie. Rzeźby, pierwotnie drewniane, obecnie wykonane są z brązu przez śląskiego rzeźbiarza Zygmunta Brachmańskiego z Katowic.

WITRAŻE
    Nad głównym ołtarzem zamontowano w latach 1955-56 witraże przedstawiające św. Barbarę, św. Jadwigę Śląską, św. Apostołów Piotra i Pawła, św. Jacka i św. Wojciecha. Wykonane zostały w warsztacie A. Kliema z Raciborza. Poprzednie zostały zniszczone w czasie działań wojennych w 1945 r. Nad bocznym ołtarzem Najświętszego Serca Pana Jezusa znajduje się witraż Świętej Rodziny z Trójcą Przenajświętszą, ufundowany przez ks. proboszcza Pawła Buchaliego. Po drugiej stronie, nad ołtarzem Matki Boskiej, usytuowany jest witraż przedstawiający Maryję Królową Różańca Świętego, przekazującą różaniec św. Dominikowi. Jest to dar Bractwa Różańca Świętego parafii Wszystkich Świętych.

ORGANY
    Organy , które wykonała firma Ernesta Kurzera z Gliwic, ustawiono w kościele w 1899 r. Posiadały 3 ręczne klawiatury, jeden pedał, 2413 piszczałek metalowych i 598 drewnianych z 42 głosami grającymi.

    W 1917 r., w związku z trwającą I wojną światową parafia musiała oddać na potrzeby wojska 94 piszczałki z cyny. W roku 1922 firma Klimosch i Durschlag z Rybnika uzupełniła brakujące piszczałki. Instrument został rozbudowany w 1936 r. przez firmę Gebrüder Rieger z Karniowa , zwiększając ilość głosów grających do 55. Ponadto organy otrzymały 42 rejestry boczne, 3 ręczne klawiatury i jeden pedał ze sterowaniem elektropneumatycznym. Ilość piszczałek, o różnych formach i z różnorodnych materiałów zwiększono do ponad 4000 sztuk. Ich wielkość jest bardzo zróżnicowana, gdyż najmniejsze są wielkości kilku milimetrów, a największe nawet kilku metrów.

Elżbieta Falska

(zdjęcia autorki)

BIBLIOGRAFIA

1. St. Peter-Paul, Gleiwitz, „Ostkunst” 1937
2. Józef Bonczol, Katedra pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach [w:] Rocznik Muzeum w Gliwicach, tom IX, 1993, str. 215-243
3. www.katedra.gliwice.pl Strona internetowa Para-fii Katedralnej w Gliwicach